Ruimte voor waardevermeerdering Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg 18 februari 2011
Ruimte voor waardevermeerdering Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg 18 februari 2011 3
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg Ruimte voor waardevermeerdering 4
INHOUD Voorwoord 6 Samenvatting 8 1. Ruimte voor waardevermeerdering 12 1.1 Hoofdlijn advies 13 1.2 Een transformatieopgave 13 1.3 De financiële strategie 14 1.4 Opdracht aan regio’s 17 2. Hoofdpunten toekomstperspectief Limburg 18 2.1 Een vitale economie 19 2.2 Toekomstbestendig en kwalitatief hoogwaardig onderwijs 27 2.3 Een goed werkende woningmarkt 29 2.4 Zorg op maat 30 3.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg Voorwoord Sinds enige jaren neemt de bevolkingsomvang in bepaalde delen van Zuid-Limburg gestaag af. Ook andere regio’s in Limburg krijgen de komende periode te maken met een dalend aantal inwoners. Daarnaast verandert de samenstelling van de bevolking in Limburg. De bevolking vergrijst en ontgroent. Limburg is niet uniek, maar kent wel een demografische voorsprong ten opzichte van andere gebieden in Nederland.
Als resultaat van onze inzet hebben we niet alleen dit eindrapport opgesteld. We hebben ons gericht op beweging realiseren tijdens het proces, bij overheden en maatschappelijke actoren. Om dat te realiseren, spraken we in de eerste helft van 2010 met een groot aantal betrokkenen en namen we kennis van vele beschikbare beleidsdocumenten. Halverwege 2010 brachten we een tussentijds verslag uit van onze werkzaamheden. Daarin formuleerden we onze voorlopige bevindingen en tussentijdse conclusies.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg Samenvatting Ruimte voor waardevermeerdering De opgave van demografische veranderingen in Limburg beschouwen we als een urgente en gecompliceerde opgave, waarbij het erom gaat met minder mensen het niveau van welzijn en welvaart te behouden en zo mogelijk te versterken. De hoofdlijn van ons advies, als antwoord op deze opgave, luidt: Creëer ruimte voor waardevermeerdering.
regelgeving voor krimpregio’s. Daarnaast heeft het gezag en de betrokkenheid van de minister betekenis in periodiek overleg over bestuurskracht, financiële arrangementen en over de voortgang van uitvoering van adviezen. Daarbij kan het Rijk voorwaarden verbinden aan haar betrokkenheid. De realisatiestrategie De opdracht aan de regio’s Zuid-, Midden- en NoordLimburg is om nadere uitwerking te geven aan de ontwikkeling van een sociaaleconomisch ruimtelijk toekomstperspectief op regionaal schaalniveau.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg lingen. De commissie adviseert in dit kader om bij opgaven op het terrein van ruimtelijke ordening, bij vrijval van ruimte en bij opgaven van herstructurering, expliciet aandacht te besteden aan het letterlijk bieden van fysieke ruimte voor creativiteit en innovatie rondom kennisinstellingen. • De kracht van het hoger en universitair onderwijs.
aan de incidentele investeringen die nodig zijn om de transformatie (sanering en herstructurering) te realiseren. Zorg op maat De commissie beschouwt de demografische opgave voor de zorg ook als een opgave van waardecreatie. Concentratie en differentiatie van zorg bieden de beste garanties voor kwaliteit van goede zorg. Om te komen tot een passende concentratie en differentiatie van zorg, acht de commissie het noodzakelijk spreidingsplannen te maken op het niveau van de regio.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg 1.
1.1 Hoofdlijn advies Het vraagstuk van demografische ontwikkelingen in de provincie Limburg is urgent en gecompliceerd. Zoals benadrukt in ons voorwoord, vragen de demografische veranderingen in de provincie Limburg om innovatieve ideeën, onderscheidende, onorthodoxe aanpakken, om effectieve vormen van regionale samenwerking en om doorzettingsmacht om visies, ideeën en plannen succesvol tot uitvoering te brengen.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg hoe eerder aan voorwaarden is voldaan voor een situatie waarin investeringen (weer) meerwaarde kunnen genereren. De commissie ziet voor de provincie Limburg een belangrijke rol weggelegd voor het versnellen van de realisatie van deze transformatieopgave.
De commissie constateert bij de minister van BZK de bereidheid om conceptueel en integrerend over het vraagstuk van bevolkingsdaling na te denken, op basis van perspectieven voor de lange termijn.1 Tegelijkertijd constateert de commissie dat bevolkingskrimp als zodanig niet voorkomt in de Rijksbegroting! Dat is merkwaardig als we ons realiseren dat de demografische veranderingen een majeure beleidsopgave vormen voor de komende 30 jaar.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg Ruimte voor waardevermeerdering 16
1.4 Opdracht aan regio’s In het volgende hoofdstuk vervolgen we de beschrijving van onze aanbevelingen, uitgewerkt in de hoofdpunten van het perspectief voor Limburg op de lange termijn. Wij concentreren ons op de volgende vier hoofdpunten: • • • • Een vitale economie. Toekomstbestendig en kwalitatief hoogwaardig onderwijs. Een goed werkende woningmarkt. Zorg op maat. De vragen die demografische veranderingen met zich meebrengen, raken vrijwel alle (beleids)terreinen.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg 2.
2.1 Een vitale economie De basis voor waardecreatie op lange termijn is gelegen in een vitale economie voor Limburg. Zoals uit vele onderzoeken blijkt, is werkgelegenheid een cruciale factor voor mensen om zich te vestigen. Het toekomstperspectief voor Limburg dient daarom te vertrekken vanuit een economisch krachtige situatie. De huidige economisch sterke punten van Limburg dienen daarvoor als basis. Daarnaast is het van belang nieuwe unieke en innovatieve mogelijkheden te benutten.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg A. Chemelot Campus Chemische industrie Van oudsher is de industriële productie een krachtig economisch speerpunt in Limburg. Op dit terrein kan de economie in Limburg zich de komende jaren verder versterken. De Chemelot Campus fungeert als belangrijke aanjager daarvoor. Hierin ligt een samenwerking van de provincie Limburg, DSM Nederland, de Universiteit Maastricht en Maastricht University Medical Centre.
De commissie beschouwt dergelijke nieuwe ontwikkelingen, waarbij de relatie wordt gelegd tussen medicijngebruik en voeding als zeer perspectiefrijk. De Universiteit Maastricht beschikt met Nutrim over een vooruitstrevend innovatief initiatief, waar specialisten uit de hele wereld bij betrokken zijn. Bij dit initiatief zijn ook partijen uit Venlo betrokken. Uitdaging is om met voedingsdeskundigen welvaartsziekten in een eerder stadium te onderkennen en te bestrijden. Nutrim is echter redelijk onbekend.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg Bijvoorbeeld op het terrein van regeneratieve geneeskunde5 biedt een samenwerking tussen DSM (materialen), Maastricht UMC+ (medisch), Eindhoven (techniek) Utrecht (TNO) veel perspectief. Waar een technische en een medisch georiënteerde universiteit elkaar weten te vinden, valt er heel veel te winnen. Onderlinge concurrentie zorgt ervoor dat deze potentie onvoldoende wordt benut.
C. Financieel-administratief cluster In Heerlen zijn sinds jaar en dag belangrijke gegevensverwerkende en –beherende organisaties actief, zoals de Algemene Pensioengroep (APG) het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), de Belastingdienst en het AZL. De commissie beschouwt het initiatief tot het verder ontwikkelen van een financieel-administratief cluster in Heerlen als kansrijk.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg De commissie ziet als mogelijke spin off van dit initiatief dat afgestudeerden op dit terrein zich vestigen als zelfstandig ondernemer. Ook dat is van belang voor de versterking van de economische structuur. D. Maasplassen Midden-Limburg De Maasplassen in Midden-Limburg vormen een gevarieerd gebied, waarin veel functies samenkomen. Het bijzondere karakter van het gebied biedt veel potenties.
Logistiek Noord-Limburg neemt een koploperspositie in op logistiek gebied. Binnen een straal van 100 kilometer van Greenport Venlo ligt een verzorgingsgebied met 30 miljoen consumenten. Behalve de producten uit de streek zelf, worden producten vanuit de hele wereld via Greenport Venlo geveild, verhandeld, bewerkt en verder gedistribueerd. Versterking kennisontwikkeling Voor het verder realiseren van de potenties van Greenport in de toekomst, is het bevorderen van de kennisfactor van belang.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg draagvlak voor culturele en sociale innovatie in de regio. Om die mogelijkheid te benutten, is het nodig dat de gemeente Maastricht uitgaat van een voedingsgebied breder dan Zuid-Limburg, op een breed terrein de samenwerking organiseert en eenduidigheid in optreden demonstreert.
grensoverschrijdende regio’s en bedrijven onvoldoende duidelijk is. Op basis van onze vervolggesprekken in de tweede helft van 2010 constateren we dat de praktijk van grensoverschrijdende samenwerking weerbarstig is. Weliswaar zijn in de gesprekken in het najaar van 2010 enkele geslaagde voorbeelden aan de orde geweest. Echter, de vereiste win-win-situatie en de meerwaarde voor Limburg vanuit de huidige werkwijze zijn voor de commissie onvoldoende duidelijk geworden.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg Daarnaast speelt het hoger onderwijs nadrukkelijk in op de flexibilisering van de arbeidsmarkt door het leveren van onderwijs op maat. Het hoger onderwijs stelt zich niet de vraag welke opleidingen ze moeten aanbieden, maar welke capaciteiten een student moet hebben om aan de maatschappelijke vraag naar onderwijs en kennis te kunnen voldoen.
behoeften en mogelijkheden nadrukkelijk op elkaar af. Om zo te bewerkstelligen dat in de toekomst voldoende en kwalitatief passende arbeidskrachten voorhanden zijn voor het werk dat gedaan moet worden. Het bedrijfsleven dient daarvoor haar ambities niet alleen te richten op de kansen uit de markt, maar ook op de beschikbaarheid van werkgelegenheid. Andersom dienen de opleidingen gekoppeld te zijn aan de (clusters van) bedrijven in de regio’s.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg bevolkings- en huishoudensdaling (zie de prognoses in bijlage 2). Wel is in Noord‑Limburg nadrukkelijk een verandering aan de orde van de samenstelling van de bevolking. Dat betreft in de eertse plaats de ontwikkeling van vergrijzing en ontgroening, zoals op veel plaatsen in ons land. Deze bijzonderen omstandigheden in Noord-Limburg betreffen de arbeidsmigranten. Limburg kende medio 2010 in totaal ongeveer 20.
naar zorg geleidelijk afnemen vanwege bevolkingsdaling. Prioriteit bij kwaliteit van zorg De commissie beschouwt de demografische opgave voor de zorg ook als een opgave van waardecreatie. De vraag die dan steeds centraal dient te staan, is “Hoe zorgen we ervoor dat de kwaliteit van dienstverlening in de zorg overeind kan worden gehouden (en zo mogelijk kan worden verbeterd) met minder arbeidskrachten?” Eisen die gesteld worden aan kwaliteit van zorg en verrichtingen, zullen steeds hoger worden.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg 3.
3.1 Hoofdlijn realisatiestrategie In het eerste hoofdstuk van deze rapportage hebben we de hoofdlijn van ons advies uitgewerkt: Creëer ruimte voor waardevermeerdering. Daarbij zijn we ingegaan op de hoofdpunten van een realistisch sociaaleconomisch ruimtelijk toekomstperspectief voor Limburg op de lange termijn. Zoals eerder in deze rapportage benadrukt, dient dit perspectief gericht te zijn op het realiseren van een nieuwe situatie die (weer) meerwaarde oplevert.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg Met aandacht voor de hoofdonderwerpen, zoals in hoofdstuk 1 aan de orde gesteld en in hoofdstuk 2 nader uitgewerkt: • • • • Een vitale economie. Toekomstbestendig en kwalitatief hoogwaardig onderwijs. Een goed werkende woningmarkt. Zorg op maat. Bij een samenbindend toekomstperspectief gaat de commissie uit van een perspectief dat in gezamenlijkheid tot stand komt met en gedragen wordt door alle relevante partijen.
met medeverantwoordelijkheid en medefinanciering van belanghebbenden. Zoals uitgewerkt in paragraaf 1.3, is de financiële strategie gericht op het werven van financiering vanuit partners die zich verbinden aan de stip op de horizon en die belang hebben bij de realisatie daarvan. • Fusies van corporaties zouden zeer behulpzaam zijn om onderlinge verevening mogelijk te maken.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg Tegen deze achtergrond dient naar de mening van de commissie de vraag onder ogen te worden gezien hoe zaken als voorzieningen en infrastructuur op de langere termijn in stand gehouden kunnen worden, wanneer de Europese en mondiale arbeidsmarkt geplaatst worden in de context van ontwikkelingen van toenemende concurrentie en veranderende arbeidsverhoudingen elders in Europa en de wereld.
4.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg 4.1 Gedifferentieerde benadering per regio Zoals eerder in deze rapportage opgemerkt, verschillen de demografische ontwikkelingen per regio binnen Limburg (zie ook de feiten, cijfers en prognoses in bijlage 2). Het invulling geven aan de rol van partner en bondgenoot door de provincie vraagt daarom om maatwerk.
• Bevorderen van de onderlinge afstemming tussen de regio’s over de ontwikkeling van hun toekomstperspectieven, gezien de onderlinge interdependentie tussen de regio’s. • Regie voeren op provinciaal niveau op het gebied van woningbouw en bedrijventerreinen (op basis van het wettelijk instrumentarium vanuit de nieuwe Wet ruimtelijke ordening, zoals de Structuurvisie).
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg 4.3 Krachtig bestuur voor Zuid-Limburg Urgentie opgave Zoals aangegeven in hoofdstuk 1, beschouwt de commissie Zuid‑Limburg als één samenhangende regio. Op de thema’s economie, onderwijs, woningmarkt en zorg is er een duidelijke samenhang op dit schaalniveau. De regio Zuid-Limburg verdient in de ogen van de commissie prioriteit. De urgentie van de opgave is in deze regio het hoogst. De regio’s binnen Zuid-Limburg onderkennen deze urgentie.
Daarvoor gelden twee redenen. Dit voorstel is ten eerste ontwikkeld vanuit de regio zelf en ten tweede betekent deze aanpak geen extra bestuurslaag. De commissie plaatst daarom de suggestie van een Openbaar Lichaam voorlopig in de ‘ijskast’.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg 4.4 Krachten bundelen in Midden-Limburg Urgentie opgave Ook Midden-Limburg heeft te maken met een dalend aantal inwoners en een toekomstige daling van het aantal huishoudens. In Midden-Limburg manifesteert de krimp zich reeds op het platteland en is de verwachting dat krimp zich op middellange termijn ook zal voordoen in de steden (zie ook bijlage 2).
• • • Eén gezamenlijke en gedeelde woonvisie op het schaalniveau van Midden-Limburg, als onderdeel van het te ontwikkelen sociaaleconomisch ruimtelijk perspectief. In deze woonvisie dient aandacht te zijn voor de veranderende samenstelling van de bevolking en het veranderende aanbod van woningen dat daarvoor nodig is. Voor de gebiedsvisie vanuit de GOML is een migratiesaldo van 0% als uitgangspunt gehanteerd.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg De commissie is van mening dat in Noord-Limburg volop kansen liggen voor waardecreatie. We zijn in hoofdstuk 2 ingegaan op de economische speerpunten die in Noord-Limburg aanwezig zijn en die potentie bieden voor de toekomst (met name rondom Greenport Venlo). Aanpak Voor Noord-Limburg acht de commissie het van belang dat de regio een realistisch sociaaleconomisch ruimtelijk toekomstperspectief ontwikkelt.
Bijlagen Ruimte voor waardevermeerdering Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg 18 februari 2011 45
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg BIJLAGE 1 Opdracht, werkwijze en verantwoording commissie Ruimte voor waardevermeerdering 46
Opdracht Eind 2009 heeft de provincie Limburg de Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg ingesteld. Deze commissie bestaat uit de heren drs. W.J. Deetman (voorzitter), drs. J.H.H. Mans en drs. P. Zevenbergen. De commissie adviseert het bestuur van de provincie Limburg bij het maken van strategische keuzes over de manier waarop de demografische veranderingen als kans kunnen worden benut in relatie tot de sociaaleconomische ambities van de provincie.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg de media actief betrokken tijdens de regiobezoeken. Daarnaast heeft de commissie de politieke partijen en gemeenteraden benadert in aanloop naar de gemeenteraadverkiezingen in maart en de Tweede Kamerverkiezingen in juni. Naast de bezoeken aan de regio’s, sprak de commissie met het Limburg Forum over de demografische ontwikkelingen in Limburg, de urgentie van het vraagstuk en over de aangrijpingspunten om beweging te realiseren.
het krimpgebied bij ongewijzigd beleid te maken krijgt met waardeverlies (omdat ‘waardecreatie’ niet langer te realiseren blijkt). Bevolkingsdaling, ontgroening en vergrijzing De demografische ontwikkelingen hebben niet alleen betrekking op bevolkings- of huishoudenskrimp, maar betreffen vooral een verandering van de samenstelling van de bevolking. Door ontgroening, vergrijzing en een afnemende beroepsbevolking.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg BIJLAGE 2 Krimp in Limburg: de feiten, cijfers en prognoses Ruimte voor waardevermeerdering 50
In deze bijlage presenteren we de relevante cijfers en feiten. Op basis van cijfers uit het verleden en prognoses voor de toekomst schetsen we een beeld van de bevolkingsontwikkeling in Limburg ten opzichte van de rest van Nederland. Daarbij valt het op dat er binnen Limburg regionale verschillen zijn als het gaat om de demografische veranderingen. Vanuit het verleden De bevolking in Nederland is vanaf 1970 met gemiddeld meer dan 20% gestegen.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg De ontwikkelingen in de bevolkingsomvang worden bepaald door geboorte, sterfte, immigratie en emigratie. Het jaarlijks geboorteoverschot (saldo van geboorten en sterfte) laat in alle regio’s van Limburg een dalende trend zien. Vooralsnog is er in de regio’s Noord- en Midden-Limburg sprake van een klein geboorteoverschot.
De Rabobank heeft onlangs een rapport gepresenteerd waarin zij het vestigingsoverschot nader verklaart.9 In de periode 1996-2007 lag het binnenlands migratiesaldo in Zuid-, Midden-, en Noord-Limburg tussen de -0,2 en 0%. Deze binnenlandse migratie vindt vooral plaats naar de Randstad. Het gaat hierin met name om jongeren, terwijl ouderen naar meer perifere gebieden trekken. Gevolg is dat de provincie vergrijsd.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg Figuur 5: Werkgelegenheidsontwikkeling (Bron: ABF Research) • Wonend in Zuid-Limburg zijn er, ten opzichte van Randstad, relatief minder banen in Nederland voorhanden binnen 45 minuten reisafstand van de woonplek (0,6 miljoen tegen 2,3 miljoen). In Midden- en NoordLimburg is dit ook zo, al is het verschil kleiner (1,2 miljoen versus 2,3 miljoen) (zie figuur 6 hieronder).
• Wanneer echter gekeken wordt naar de beschikbaarheid van banen op het schaalniveau van de Euregio, is de banendichtheid in Limburg vergelijkbaar met de Randstad (zie figuur 7 hieronder). Figuur 7: Bereikbaarheid banen per gemeente, banen buitenland tellen mee (Bron: Atlas voor gemeenten) • De waardering van de leefomgeving lijkt in Limburg geen bepalende factor te zijn voor een eventuele migratie.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg Daarnaast speelt het buitenlands migratiesaldo (immigratie – emigratie) een rol. Over de periode 1996–2007 was in de regio Midden-Limburg sprake van een buitenlands migratiesaldo tussen de +0,1 tot 0,2%. In de regio Noord-Limburg is dit tussen de +0,2 en 0,25%. Dit betekent dat de inkomende migratie groter is dan de uitgaande migratie, al is het saldo gering. De regio Zuid-Limburg kent in deze periode echter een vertrekoverschot.
In percentages en absolute getallen betekent dit: Noord-Limburg Midden-Limburg Zuid-Limburg Limburg totaal NL totaal PEARL PEARL PEARL E’til PEARL E’til PEARL 1 E’til Toe- of afname van de bevolking 2010 – 2025 -300 -4.000 -0,1% -1,6% -3.000 -20.000 2010 – 2040 -0,9% -7,1% Toe- of afname van het aantal huishoudens 2010 – 2025 +10.000 +8.600 +8,6% +7,3% +9.200 +4.100 2010 – 2040 +7,9% +3,5% E’til -13.000 -5,6% -31.000 -13,4% -8.000 -3,4% -27.000 -11,5% -23.000 -3,8% -50.000 -8,2% -55.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg • king, terwijl het aantal ouderen substantieel toeneemt. Het bevolkingsaantal daalt de komende jaren in alle regio’s in Limburg. Het aantal huishoudens blijft echter in Midden-Limburg tot 2025 nog stijgen en in Noord-Limburg in ieder geval tot 2040. De prognoses geven echter aan dat de stijging lager is, ten opzichte van Nederland als geheel.
BIJLAGE 3 Hoofdlijn bevindingen en conclusies ‘Verslag van werkzaamheden tot en met juli 2010’ 59
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg In september 2010 bracht de Adviescommissie Deetman het tussentijds verslag van werkzaamheden tot en met juli 2010 uit. De hoofdlijn van tussentijdse bevindingen en voorlopige conclusies van de commissie, zoals verwoord in dit voortgangsverslag, is in onderstaand kader samengevat. Het vraagstuk van demografische ontwikkelingen is urgent. De commissie constateert allereerst dat deze urgentie niet overal in voldoende mate wordt beleefd.
BIJLAGE 4 Overzicht gesprekspartners 61
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg Gesprekken per regio Regio Parkstad De heer J.J.C. van den Berg De heer P. Bertholet De heer H. Bogman De heer C.M.A. Brocken Mevrouw M.A.H. Clermonts-Aretz De heer A. Dritty De heer M.A.M.H. Heijben De heer A.J. Smeets De heer E. Sprokkel Mevrouw M.F.A.de Wit Regio Sittard-Geleen De heer A.C. Barske De heer L. Burdorf De heer G.J.M. Cox De heer A.M.J. Cremers De heer R.J.M. Guyt De heer D.M.M.
Regio Midden-Limburg De heer H.M.J.M. van Beers De heer J. Engels De heer T. Forschelen De heer M.J. Jacobs De heer A.W.P. Kirkels Mevrouw M. Meertens De heer H.L.M. Nijskens De heer P. Pasmans De heer J.F.B. van Reij De heer J.L.M.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg Gesprekken per thema Onderwijs De heer T. Berkers Gilde Opleidingen De heer J.J. Grouls Fontys Hogescholen, directeur De heer Th.J.G.M. Hanssen Trevianum scholengroep Sittard, directeur De heer H.A.J.M. van den Heuvel Onderwijsgemeenschap Venlo e.o., voorzitter CvB De heer H. van Hoof Stichting Limburgs Voortgezet Onderwijs De heer A. Kraak Movare, primair onderwijs, bestuursvoorzitter De heer H.
De heer T. van Ekerslot Stichting PUNTwelzijn De heer J.P. Essers Adelante Zorggroep, Raad van Bestuur De heer W. Groot Universiteit Maastricht, hoogleraar Gezondheidseconomie Mevrouw B. Heijnen Adelante Zorggroep, human research adviseur Mevrouw A. van der Horst Huis voor de Zorg Limburg, Raad van Beheer De heer R. Kerff Laurentius Ziekenhuis, Roermond De heer H.J.G.M. Leenders Orbis Thuiszorg, Sittard, directeur De heer M.H.M. van Lier De Beyart De heer P.W.A.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg De heer W.L.J. Weijnen De heer H. Wiertz De heer H. Wolters De heer M.H.A. ZeekafMeldon Limburgse Werkgeversvereniging, algemeen secretaris Wiertz personeelsdiensten, directeur Kernarchitecten Plastics, algemeen directeur Grensoverschrijdende samenwerking De heer P. Bertholet Bureau Parkstad Limburg, directeur De heer P. Daemen AZM, Raad van Bestuur De heer S.
BIJLAGE 5 Documentenoverzicht 67
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • Activiteitenplan 2010, de ondernemer centraal, Kamer van Koophandel Limburg, 21 oktober 2009. Arbeidsmarktanalyse rayon Venlo 2009 – 2014, RAIL, 29 januari 2010. Atlas voor gemeenten 2010 – Krimp!?, Gerard Marlet en Clemens van Woerkens, april 2010.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • Jaarverslag 2009, Vesteda Groep. Kennis als economische motor, TNO, 30 oktober 2009. Knelpunten Grensoverschrijdende Samenwerking Vlaanderen – Nederland, Ministerie van BZK, 20 oktober 2010. Krimp als kans voor Groen, Concept Quick scan EL&I krimpexperimenten: Gebrookerbos en Groen voor Rood, Alterra, Wageningen UR, 2011. Krimp als structureel probleem, rapportage topteam krimp voor Groningen, november 2009.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • Reactie Vesteda op raadsvoorstel Stedelijke programmering; programma wonen 2010‑2019. Retailstructuurvisie 2010-2020, Parkstad Limburg, concept eindrapportage, 8 september 2010. Ruimte voor park en stad, intergemeentelijke structuurvisie Parkstad Limburg, Parkstad, 19 oktober 2009.
Colofon Tekst Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg : Wim Deetman (voorzitter) Jan Mans Pieter Zevenbergen Lysias Advies B.V. : Carla de Rie (projectleiding) Peter Rossewij Rebecca Gerritse Foto’s Provincie Limburg Fotoarchief Parkstad Limburg Jos Nelissen Fotografie Ontwerp en vormgeving Provincie Limburg Reacties naar: CommissieDeetman@LysiasGroup.
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg Ruimte voor waardevermeerdering 72
73
Eindrapportage Adviescommissie Deetman Bevolkingskrimp Limburg Ruimte voor waardevermeerdering 74
